پیوند عضو به معنی برداشتن عضوی (Graft) از بدن یک فرد و انتقال و جایگذاری آن در بدن فردی دیگر می باشد که دچار نقص در عملکرد عضو مورد نظر شده است. امروزه پیوند عضو به عنوان اصلی ترین درمان برای بیمارانی درنظر گرفته می شود که دچار عدم عملکرد عضو خاصی از بدن مثل کلیه، کبد، ریه، قلب و پانکراس شده اند.
عضو هایی که تا به امروز به طور موفقیت آمیزی پیوند شده اند شامل قلب، کلیه، کبد، ریه، پانکراس، روده و تیموس هستند. در این میان کلیه رایج ترین عضوی است که پیوند می شود و پیوند کبد و قلب نیز در مراتب بعدی قرار می گیرند. دهندگان پیوند می توانند افراد زنده، مرگ مغزی و یا افرادی باشند که عملکرد قلب خود را از دست داده اند و اصطلاحا ضربان قلب ندارند. بر اساس شواهد به ترتیب افرادی که عضو پیوندی را از افراد زنده، مرگ مغزی و افرادی که در اثر مشکل قلبی از دنیا رفته اند دریافت کرده اند بقای عضو پیوندی طولانی تری داشته اند.
انتقال و جایگذاری موفقیت آمیز عضو در بدن بیماران قدم اول برای بهبود سلامتی این بیماران است که در نیم قرن گذشته یکی از موفقیت ها در پزشکی مدرن محسوب می شود. با این حال یکی از اصلی ترین مشکلاتی که در حیطه پیوند عضو وجود دارد ,واکنش های رد پیوندی می باشد.
انواع واکنش های رد پیوند
1-واکنش فوق حاد
این نوع از واکنش طی دقایقی و یا ساعاتی بعد از پیوند رخ می دهد. آنتی بادی هایی که از قبل در بدن فرد گیرنده وجود دارند به آنتی ژن های عضو پیوندی (آنتی ژن موجود در رگ های خونی عضو پیوندی) متصل می شوند و به موجب آن پاسخ های سیستم ایمنی گیرنده علیه عضو پیوندی شکل می گیرد و خون رسانی به بافت مختل و درنهایت سبب از بین رفتن عضو پیوندی می شود.
2-واکنش حاد
طی 6 ماه اول بعد از پیوند رخ می دهد. بیشتر گیرندگان پیوند در سه ماه اول بعد از پیوند در معرض واکنش حاد قرار دارند. واکنش حاد به دلیل ایجاد آنتی بادی های جدید در اثر شناسایی آنتی ژن های عضو پیوندی رخ می دهد. این از واکنش اگر به موقع شناسایی شود قابل کنترل خواهد بود.
3-واکنش مزمن
واکنش های حاد مکرر می تواند در طولانی مدت سبب واکنش مزمن و در نهایت بازگشت بیمار به دیالیز شود. واکنش مزمن به صورت اسکار (زخم) و فیبروز در بافت مشاهد می شود که می تواند طی ماه ها و یا سال ها بعد از وقوع واکنش حاد رخ دهد.
هرچه سازگاری دهنده و گیرنده پیوند بیشتر باشد احتمال واکنش عضو به حد اقل می رسد. با انجام برخی تست ها می توان میزان سازگاری بین دهنده و گیرنده را ارزیابی نمود که عبارت اند از:
سازگاری از لحاظ گروه خونی (ABO blood group compatibility): اولین تست این است که دهنده و گیرنده از لحاظ سازگاری گروه خونی تست شوند. زیرا در اثر ناسازگاری گروه خونی، عضو پیوندی به سرعت توسط سیستم ایمنی گیرنده مورد حمله قرار خواهد گرفت.
کراس مچ (Cross matching): به منظور انجام این تست سلول های خونی فرد دهنده را با سرم ( بخشی از خون) فرد گیرنده مجاور و مخلوط می کنند. اگر آنتی بادی های موجود در بدن گیرنده به سلول های خونی حمله کنند، آزمایش مثبت خواهد بود و در این صورت انجام پیوند توصیه نمی شود زیرا می تواند به واکنش فوق حاد منجر شود.
آنتی بادی علیه مجموعه ای از انتی ژن ها (Panel reactive antibody test): در این آزمایش افرادی که در انتظار پیوند هستند از لحاظ میزان آنتی بادی های واکنشگر علیه مجموعه ی شناخته شده از آنتی ژن ها یا آنتی ژن های لکوسیتی انسانی (Human leukocyte antigen) مشخص مورد ارزیابی قرار می گیرند. هرچه میزان آنتی بادی علیه این آنتی ژن ها بیشتر باشد احتمال واکنش پیوند نیز بیشتر است. اگر درصد آنتی بادی ها بالا باشد به سختی ممکن است فرد سازگاری برای پیوند پیدا کرد که در این صورت دوز بالای داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی ممکن است برای پیوند ضروری باشد.
اما سوالی که اینجا مطرح می شود این است که چه چیز سبب می شود سیستم ایمنی به عضو پیوندی که قرار است برای او سلامتی به ارمغان بیاورد حمله کند؟ سیستم ایمنی از آغاز حیاتش می آموزد که فقط در مقابل عوامل خارجی که به فرد حمله می کنند مثل انواع باکتری ها و ویروس ها قرار بگیرد و مانع از آسیب فرد از عوامل میکروبی شود.
به همین دلیل عضوی پیوندی از فرد دیگری که از لحاظ ژنتیکی با او فرق دارد را بیگانه تلقی کرده و به او حمله می کند. نکته جالب این جا است که در حاملگی نیز سیستم ایمنی مادر، جنین را که از لحاظ ژنتیکی نیمی شبیه خود و نیمی شبیه پدر است را نیز بیگانه تلقی کرده و درصدد از بین بردن آن برمی آید. ولی از آنجایی که جفت یکی از مناطق ایمنی گریز محسوب می شود، مشکلاتی که در پیوند عضو وجود دارد به شکل بسیار بسیار کمتری در حاملگی دیده می شود و جنین به سلامت از گزند سیستم ایمنی مادر عبور می کند.
درمان
بعد از فهم این موضوع که سیستم ایمنی مهم ترین دلیل واکنش پیوند می باشد و می تواند درنهایت عضو پیوندی را دچار آسیب و عدم عملکرد نماید دارو های سرکوب کننده سیستم ایمنی معرفی شدند. این دارو ها همانطور که از نامشان مشخص است سیستم ایمنی بیمارانی که قرار است عضو دریافت کنند را تضعیف می کند و شرایط را برای اینکه عضو پیوندی توسط گیرنده پذیرش شود را فراهم می کنند.
آیا می توان گفت که این دارو ها مشکلی که در حوزه پیوند عضو وجود دارد را کاملا بر طرف کرده اند؟
پاسخ این است که افراد پیوندی باید مادام العمر و به صورت منظم دارو های خود را مصرف کنند و ممکن است عدم مصرف صحیح دارو ها سبب مشکلاتی در افراد بشود. افراد پیوندی به دلیل تضعیف شدن سیستم ایمنی آنها در اثر استفاده از دارو های سرکوب کننده سیستم ایمنی مستعد ابتلا به انواع عفونت ها هستند که همین عفونت ها می تواند برای این افراد مشکلات جدی را ایجاد کند. بنابراین علی رغم موفقیت هایی که دارو های سرکوب کننده سیستم ایمنی در رشته ایمونولوژی پیوند داشته اند، ضعف هایی نیز دارند که نمی توان آنها را نادیده گرفت.
مطالعات نشان داده اند که انتقال سلول های بنیادی خونساز دهنده پیوند به همراه عضو پیوندی در تعدادی از بیماران پدیده تحمل ( عدم پاسخ به بافت پیوندی) را در پی داشته است و بیماران تا چندین سال بدون استفاده از دارو قادر به زندگی عادی بدون نقص در عملکر عضو پیوندی بوده اند.
نتیجه ای که از این مطالعات می توان گرفت این است که سلول های سیستم ایمنی که نقش مهار سیستم ایمنی را بازی می کنند توانسته اند نقش دارو را ایفا کنند.
کلام آخر اینکه تحقیقات در حوزه پیوند با قدرت انجام می شود تا زمانی که به هدف خودش برسد.
تدوین: محمد میرزاخانی ( کارشناسی ارشد ایمونولوژی)
Long-Term Results in Recipients of Combined HLA-Mismatched Kidney and Bone Marrow Transplantation Without Maintenance Immunosuppression. Kawai T et al. American journal of transplantation
Identification of a B cell signature associated with renal transplant tolerance in humans. Newell, K. A et al. The Journal of Clinical Investigation
Development of a cross‐platform biomarker signature to detect renal transplant tolerance in humans. Sagoo, P et al. The Journal of Clinical Investigation